Η Παρανοϊκή-Σχιζοειδής Θέση: Η Ελληνική Περίπτωση

Τον τελευταίο χρόνο, μαζί με την κλιμάκωση της οικονομικής – και συνακόλουθα πολιτικής κρίσης – παρατηρείται και μια γεωμετρικά αυξανόμενη κοινωνική όξυνση. Η ελληνική κοινωνία φαίνεται να πέρασε διαδοχικά όλα τα στάδια ενός ψυχοδράματος: στην αρχή ανησυχία και φόβος με στιγμές πανικού, μετά οργή και αγανάκτηση και στο φόντο θλίψη και παραίτηση· και τέλος, αυτό που ζούμε τώρα. Μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από μίσος, ακραία επιθετικότητα, βία και καταδιωκτική εμμονή.

sunnywithachanceofarmageddon.wordpress.co 

Ένας ψυχαναλυτής θα έβρισκε ίσως πολλές αναλογίες με την λεγόμενη παρανοϊκή – σχιζοειδή θέση (ή στάδιο) που χαρακτηρίζει την πρώιμη ψυχική ανάπτυξη του ανθρώπου. Σ’ αυτό το στάδιο, πολύ συνοπτικά, το βρέφος, καθώς δεν έχει ακόμα ένα ισχυρό και συγκροτημένο εγώ, επιστρατεύει δυο μηχανισμούς άμυνας προκειμένου να αντιμετωπίσει το τρομακτικό άγχος μετά τη γέννηση: πρώτα, προκαλείται μια διχοτόμηση ανάμεσα στο καλό και το κακό, τόσο στο επίπεδο του εαυτού όσο και του αντικειμένου (= μητέρα, και γενικότερα οι φροντιστές του).

Στο επίπεδο του εαυτού υπάρχει το ένστικτο της ζωής και της λίμπιντο («καλό» κομμάτι του εαυτού) και το ένστικτο του θανάτου και της καταστροφής («κακό» κομμάτι) στο επίπεδο του αντικειμένου υπάρχει αντίστοιχα η ικανοποίηση της ανάγκης για τροφή και ασφάλεια όπου εμπεριέχει συναισθήματα αγάπης και ευχαρίστησης και η έλλειψη αυτής της ικανοποίησης που συνοδεύεται από οργή και επιθετικότητα. Έπειτα επιστρατεύεται ο δεύτερος μηχανισμός άμυνας, η λεγόμενη προβολική ταύτιση μέσω της οποίας το βρέφος προσπαθεί, προκειμένου να προστατεύσει το καλό κομμάτι του εαυτού του και κατά συνέπεια το καλό αντικείμενο, να αποβάλλει όλες τις κακές ιδιότητες από τον εαυτό του και να τις προβάλλει σε ένα πραγματικό εξωτερικό αντικείμενο. Έτσι, αφενός εσωτερικεύει και ταυτίζεται με ένα καλό αντικείμενο ενδυναμώνοντας το εγώ του και αφετέρου εκδιώκει το κακό αντικείμενο που απειλεί να εισβάλει και να κυριεύσει το αδύναμο ακόμα εγώ. Σ’ αυτό το σημείο, το καλό και το κακό διαχωρίζονται απόλυτα και το ανώριμο εγώ βολεύεται στην ασφάλεια της καλής πλευράς.

Επιστρέφοντας στο κοινωνικό πεδίο θα παρατηρούσαμε πως κανονικά, μια κοινωνία με σχετικά ώριμο εγώ (όπως π.χ. μία με αστικό κράτος σύστοιχο με τον ιστορικό ταξικό του ρόλο) θα της ταίριαζε να παραλληλιστεί με ένα επόμενο στάδιο (θέση) της ψυχικής ωρίμασης, αυτό της λεγόμενης καταθλιπτικής θέσης όπου σιγά – σιγά μέσω της ενδοβολής*, εδραιώνεται η αίσθηση ενός καλού εσωτερικού κόσμου και δεν υπάρχει τόσο μεγάλη ανάγκη για πρωτόγονους αμυντικούς μηχανισμούς. Όχι βέβαια ότι σε αυτό το στάδιο εξαλείφονται οι πηγές άγχους και δυσαρέσκειας· απλά επιστρατεύονται πιο εξελιγμένοι αμυντικοί μηχανισμοί που κατά κάποιο τρόπο μετουσιώνουν το άγχος σε ανώτερες ενασχολήσεις. Αυτό για ένα άτομο θα ήταν η αφιέρωση στις τέχνες, στην ποίηση ή στην επιστήμη· για την κοινωνία, η προσπάθεια για αναβάθμιση της πολιτικής και κοινωνικής συνείδησης Αλλά αυτή δεν είναι η ελληνική περίπτωση.

Οι θεωρίες συνωμοσίας, η αυτόματη και άκριτη αναπαραγωγή φημών, η τάση για δαιμονοποίηση και στοχοποίηση ανθρώπων και ομάδων ανθρώπων αλλά και η απόλυτη επικράτηση και συνεχής επανάληψη του απολίτικου ιδεολογήματος περί – γενικώς και αορίστως – κλεφτών και λαμόγιων, δείχνουν πως μάλλον η ελληνική κοινωνία βιώνει μια ιδιότυπη παθολογία σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο.

Η παθολογία στην παρανοϊκή-σχιζοειδή θέση

Ο εγκλωβισμός στο παρανοϊκό – σχιζοειδές στάδιο έχει ως αποτέλεσμα τον κατακερματισμό του εγώ και την βίαιη και γεμάτη μίσος προβολή του προς το εξωτερικό αντικείμενο. Αντίστοιχα, το κοινωνικό εγώ στην ελληνική περίπτωση φαίνεται να βρίσκεται κολλημένο σε μια κακοήθη μορφή προβολικής ταύτισης. Όλα όσα οι πολίτες – μικροαστοί αρνούνται λυσσωδώς να αναγνωρίσουν στον εαυτό τους (ιδιοτέλεια, έλλειψη αλληλεγύης, δόλος, πονηρία, εκμετάλλευση του αδύναμου με την πρώτη ευκαιρία, ραγιαδισμός, συντηρητισμός κλπ) τα προβάλλουν όχι στην εξουσία αλλά στους «πολιτικούς που πρόδωσαν την εμπιστοσύνη τους». Πρέπει να σημειωθεί πως ποτέ η προβολική ταύτιση δεν αφορά ένα εξωτερικό αντικείμενο που δεν έχει ισχυρές ομοιότητες με αυτόν που επιχειρεί την προβολή. Αλλιώς, αν αφορά κάτι άσχετο και παράταιρο, η προβολή δεν θα λειτουργήσει. 

Αλλά και η δαιμονοποίηση των μεταναστών ακριβώς σε έναν τέτοιο μηχανισμό προβολής υπακούει: ασυναίσθητα αναγνωρίζουμε τους εαυτούς μας στους μετανάστες. Ακριβώς όμως επειδή, από την άλλη μεριά, γνωρίζουμε πολύ καλά τις δικές μας «αμαρτίες», οι μετανάστες είναι τα ιδανικά εξωτερικά αντικείμενα με τα οποία θα τις ταυτίσουμε, ξεφορτώνοντάς τες από πάνω μας. Αυτός ο μηχανισμός είναι τόσο «λυτρωτικός» και εσωτερικά συνεπής που και η ίδια η λογική επιχειρηματολογία δεν μπορεί να τον κλονίσει. Γι’ αυτό και παρατηρούμε ποικίλους παραλογισμούς οι οποίοι γίνονται δεκτοί ως κάτι φυσιολογικό από το κοινωνικό σώμα: αν οι μετανάστες δουλεύουν μας κλέβουν τις δουλειές, αν όχι, πληρώνουμε για να τους ταΐζουμε· αν προσπαθούν να ενσωματωθούν νοθεύουν την ελληνικότητα της κοινωνίας, αν όχι αποτελούν ξένο σώμα· αν είναι νόμιμοι ο νόμος πρέπει να αλλάξει, αν είναι «λαθραίοι» παραβιάζουν το νόμο κλπ.

Η κατανόηση αυτού του μηχανισμού και της «λυτρωτικής» επενέργειας που μπορεί να έχει πάνω σε ένα ανώριμο κοινωνικό εγώ μπορεί να ρίξει λίγο περισσότερο φως στην αλματώδη απήχηση της ρατσιστικής-φασιστικής βίας και ιδεολογίας. 
Αυτή, 1) είναι άτρωτη απέναντι στη κριτική που της ασκείται δημόσια, 2) επιζητεί διαρκώς την αντιπαράθεση – λεκτική και φυσική – στον δημόσιο χώρο και 3) στις στιγμές και τους τόπους που δεν παρατηρείται την προκαλεί η ίδια. Φαίνεται λοιπόν σαν να είναι διαρκώς ανατροφοδοτούμενη.

Το ζητούμενο λοιπόν είναι να συνειδητοποιηθεί από όλους τους χώρους που προσβλέπουν στο πέρασμα σε ένα ανώτερο στάδιο κοινωνίας, ποιες είναι εκείνες οι ενέργειες και οι δράσεις που – χωρίς οι φορείς τους να το επιδιώκουν – τροφοδοτούν τους μηχανισμούς που περιγράφηκαν πρωτύτερα.

* Η ενδοβολή είναι η διεργασία κατά την οποία ένα εξωτερικό φαινόμενο παρερμηνεύεται από το άτομο ως φαινόμενο με εσωτερική προέλευση. Στις ήπιες μορφές της η ενδοβολή ισοδυναμεί με μία ταύτιση του ατόμου με τα σημαντικά πρόσωπα που το περιβάλλουν. Υιοθετεί δηλαδή μία συμπεριφορά που ταιριάζει με τον χαρακτήρα κάποιου άλλου και όχι με τον εαυτό του. Στις αρνητικές της μορφές μπορεί να πρόκειται για μία πολύ καταστροφική διαδικασία. Για παράδειγμα κάποιος που έχει κακοποιηθεί, κακοποιεί και ο ίδιος.

Θανάσης Χαλκιάς 

Αθήνα 02-11-2012

http://www.amesoslogoskaidrasi2.blogspot.gr