Το α-τόπημα της απόλαυσης

Το διαβάσαμε στο: http://www.lesandmore.gr/

«Υπάρχει εδώ μια τρύπα, και αυτή η τρύπα ονομάζεται Άλλος».

Jacques Lacan

Το λακανικό υποκείμενο είναι ένα «λεξιακό» υποκείμενο, ένα υποκείμενο που υπό-μένει στον απορημένο τόπο των απευθύνσεών του, σ' αυτόν δηλαδή τον τόπο του Άλλου. Ένα ομιλιακό συμβάν που συγκροτεί την αναφορική του υπόσταση στη συχνότητα αυτών των απευθύνσεων, αυτής της ψυχικής του εκπομπής.

Ο Άλλος, αναγνωρίζεται στην ανάδυση αυτού του γλωσσικού διαστήματος, που συγκροτεί και τον ορίζοντα της επιθυμίας. Το υποκείμενο έτσι του ασυνειδήτου είναι ένα αναφορικό υποκείμενο, μία «υπόθεση» διέγερσης σημαινόντων. Ένα γλωσσικό περιβάλλον που εκπέμπει διαρκώς τα σινιάλα του, τις υποκείμενες θέσεις του. Η σεξουαλική σχέση οργανώνεται έτσι μέσα σ' αυτό το καθεστώς της γλώσσας, κάτω από την δυνατή κυριαρχία των σημαινόντων της: του φύλου του άντρα και του φύλου της γυναίκας. Θα είναι μάλιστα κι αυτή η έμφυλη θέση του υποκειμένου που θα προδιαγράψει και το κύριο σημαίνον του Άλλου. Η (αδύνατη) ενότητα μαζί του θα δοκιμάζεται πάντα σ' αυτό το πεδίο της γλώσσας. 

Επιθυμούμε και θα επιθυμούμε πάντα το σημαίνον άντρας ή το σημαίνον γυναίκα, θα πει ο Lacan, σημαίνοντα, που αναδύθηκαν μαζί με την ανάδυση της γλώσσας. «Ο Άλλος στη δική μου γλώσσα, δεν γίνεται παρά να είναι το Άλλο φύλλο». Ακόμη και στον Lacan του εμβληματικού εικοστού σεμιναρίου, που διαγράφεται σ' αυτό το κείμενο εδώ, η αναφορικότητα του υποκειμένου αναγνωρίζεται στο γλωσσικό ορίζοντα της μοναχικής και επικεντρωμένης του εγγραφής πάνω στο σώμα του Άλλου. Ένα σημείο όμως που δεν μπορεί να κατακτηθεί σεξουαλικά όπως δεν μπορούσε και να ανακτηθεί γλωσσικά. Η γνώση του Άλλου θα 'ναι μια γνώση έτσι πέραν της συνείδησης, μια ασυνείδητη γνώση, που θα εναποθέτει στα υποκείμενά της τα αδιάβρωτα ίχνη της, στην πραγματικότητα, αυτά πάντα, τα ίχνη του Άλλου. Ο ομόκλινος Άλλος δεν βιώνεται έτσι στην πραγματικότητα της σεξουαλικής του απόλαυσης αλλά στην οδύνη της μοναδικής του ξ-ενότητας. Μια τοπική που δεν διατίθεται στη γνωστική της συνάρθρωση αλλά στην αμορφία και αφασία του Πραγματικού της μεγέθους, σ' αυτή την συνθωματική της από-κάλυψη.

Η αγάπη θα ανιχνεύεται πάντα ως μια μοναδική δωρεά σ' αυτό το ίχνος της αμετάπειστης κι αμετανόητης εγγραφής. Τα ερωτικά υποκείμενα είναι νοήματα που εγγράφονται σ' αυτό το αδύνατο, που εκτρέπονται στο σημείο του αφανισμού τους, στο όριο της ολικής τους εξαπάτησης. Σ' αυτό το όριο που ο Lacan θα το εγγράψει στο μη εγγράψιμο της σεξουαλικής σχέσης. Το σημαίνον άντρας και το σημαίνον γυναίκα έρχονται με τους δικούς τους μοναδικούς και χαρακτηριστικούς όρους να εγγράψουν το αδύναμο νόημα τους στην ανεγγράψιμη και φαντασιακή ύλη του σεξουαλικού. Οι αναφορές, που υπερισσεύουν του Lacan, πάνω στη μαθηματική θεωρία των συνόλων, σ' αυτή την κομβική θέση του γράμματος, όπως και στην από-καλυπτική των συναθροίσεών του, μαρτυρούν τη μοναδική, αναπληρωματική θέση της γλώσσας σ' αυτές τις υπαρκτικές ανεπάρκειες του Πραγματικού. 

Δεν θα υπάρξει ποτέ για τον άνθρωπο η δυνατότητα μιας προγλωσσικής απόλαυσης. Ο τόπος και ο χρόνος προ της αναδύσεως της γλώσσας θα είναι πάντα για αυτόν η μαύρη τρύπα της προϊστορίας του. Η γλώσσα θα 'ναι η θέση του, η μοναδική του θέση, που δεν θα ναι όμως ποτέ και η θέση της απόλαυσης. Η απόλαυση έτσι του Άλλου θα δοκιμάζεται πάντα στο πεδίο της αποτυχίας της, στην αντικειμενικότητα της έλλειψής της. Ο Lacan το τονίζει αυτό, φθάνει μάλιστα στο σημείο να μιλάει μ' έναν κυριολεκτικό τρόπο για αυτό το αντικείμενο της αποτυχίας. Μια αποτυχία που οφείλεται στο ανεπίδοτο Πραγματικό του άφθαστου σώματος. Αν το αίσθημα κοινωνείται στην ταυτό-ποιητική των σημαινόντων του, το σώμα του Άλλου, «η απόλαυση του σώματος του Άλλου», υπομένει τη μοναδική και ακοινώνητη θέση της, τη μοναδική της εν-οντότητα, αυτό το Ακόμη της μη διάθεσής της. Εδραιώνεται στο αδύνατο της πρόσληψης ενός υπολειμματικού, αντιναρκισσιστικού Πραγματικού. Ένα αινιγματικό, άφυλο πεδίο, μιας και τα ίχνη του που ανιχνεύονται στις απολαυσιακές, εκλειπτικές τους οπές, είναι ίχνη απισχνημένα. Ο Lacan είναι σαφής, το ίχνος του Άλλου είναι ένα άφυλο ίχνος, η ενότητα της διάφυλης σχέσης του είναι μια αδύνατη ενότητα, αυτό το αδύνατο Ένα της σεξουαλικής ένωσης.

Ανάμεσα στην ποιητική του Έρωτα και στην πράξη του έρωτα μεσολαβεί μια δια-στροφή, που δεν είναι άλλη για τον Lacan, απ' τη δια-στροφή του άντρα, απ' τον ερωτισμό της φαλλικής επιθυμίας. Η φαλλική απόλαυση έρχεται όχι μόνο για να προσδιορίσει το αναφορικό της πεδίο, αυτή τη γυναικεία σεξουαλικότητα, αλλά και για να καταδείξει και το ασύμπτωτο της προοπτικής της, το αδύνατο της απόλαυσής της, της απόλαυσης του όλου της γυναίκας. Όσο ο άντρας εν-τοπίζει το σεξουαλικό του ενδιαφέρον πάνω στο σώμα της γυναίκας τόσο και εκ-τοπίζει την απόλαυσή του. Την απόλαυση της έλλειψης, της τομής, που αναγνωρίζεται πάνω στο κατάγραφο σώμα του Άλλου. Το σώμα του Άλλου ως ένας τόπος έλλειψης που συνεχώς ερωτικό-ποιείται και ακριβώς στα σημεία μάλιστα της διαφυγής του, σ' αυτές τις μαύρες οπές της απόλαυσης, όπως το στόμα, ο πρωκτός, το βλέμμα και η φωνή, που αποκαλύπτουν και τη γυμνότητα του απολαυσιακού σώματος, τη γλωσσική ενσωμάτωση όλων των δυνατών του σημαινόντων. Ο ψυχαναλυτικός λόγος αναγνωρίζει την επιθυμία σ' αυτή τη διαρκή και ακατάπαυστη εγγραφή αυτής της σωματικής της εν-τύπωσης. Ένα «σωματικό ενδεχόμενο» που εγείρει το φαλλό στα εγγεγραμμένα του ίχνη. Ο Lacan επιμένει πάνω σ' αυτό το ανεξάντλητο των εγγραφών, στο αδύνατο της μη εγγραφής τους. Μια ενδεχομενική, σωματική αποκάλυψη, ένα ατύχημα σ' αυτό το συμβαντικό «καθεστώς της συνάντησης». Το σώμα του Άλλου εγγράφεται έτσι στον απολαυσιακό λόγο ως ένα σύμβολο του Πραγματικού, ως αυτό που συμβολίζει τον Άλλον, που τον εν-υποστασιοποιεί μέσα στο βλέμμα της επιθυμίας. Ένα σώμα που υποστασιώνεται στις επικεντρωμένες του εγγραφές, στις εξαιρέσεις του, μια και το σώμα του Άλλου είναι ακατάληπτο στην ολική του ενότητα. Απολαμβάνουμε πάντα τις σημαίνουσες διαφορές του, ό, τι πάντα εξέχει απ' αυτό. Ο Lacan μπροστά σ' αυτή την τοπολογική εκτροπή αναγνωρίζει το αποκαλυπτικό καθεστώς αυτών των τομών. Γλωσσικές, εμπειρικές ρηγματώσεις, που αναβλύζουν την επιθυμία, που εγκαταλείπουν το υποκείμενο στην υπόσχεση της έμφυλης απόλαυσής του, και μάλιστα ακριβώς σ' αυτό το πλημμυρισμένο κενό της διάρρηξης. Η απόλαυση γίνεται έτσι μια ακυρωμένη πλήρωση, το εγκαταλελειμμένο κενό της αναμονής της, ένα Ακόμη, όχι τόσο στο χρόνο της υπόσχεσής του, όσο στον τόπο της εκτροπής του, στο υπομένων και διασαλευμένο ίχνος του Πραγματικού του. Η επιθυμία έτσι του υποκειμένου εν-τοπίζεται στη θέση τώρα ενός εκλιπόντος αντικειμένου που ενθυλακώνεται μυστικά μέσα στο σώμα του Άλλου. 

Αναγνωρίζουμε στον Άλλον την έλλειψή μας, το ευνουχισμένο μας σημείο, από εδώ και όλη αυτή η ερωτόληπτη μυθολογία περί του συμπληρωματικού άλλου. Αυτό το Ένα που δεν θα γίνει όμως πότε το Ένα της ενότητάς μας, αλλά το Ένα της κατάδικής μας μοναξιάς. Είναι στη λακανική ονοματοδοσία αυτό το εκλιπών «αντικείμενο μικρό άλφα» που προδιαγράφει και τον τόπο της επιθυμίας μας. Ένα γλωσσικό α-τόπημα, ένα άφυλο σημαίνον, ούτε αρσενικό ούτε θηλυκό, που αναδύει και τα συμπτώματα της επιθυμίας μας, συμπτώματα όλα στέρησης. Το αντικείμενο μικρό α είναι όπως χαρακτηριστικά λέει ο Lacan, «μια προσποίηση όντος», το πιο φανερό αλλά και το πιο αφανέρωτο μαζί ίχνος του Άλλου, το αληθινό, τουλάχιστον, σημείο μιας ελάχιστης έστω ευχαρίστησης, και ακριβώς εκεί στο πιο σκοτεινό σημείο του Άλλου, στο ρήγμα της ακαταληψίας του, απ' όπου και αναδύεται η φαντασιακή του σαγήνη. Το σύμπτωμα του Άλλου θα πει ο Lacan, θα είναι και «το ίχνος της εξορίας μας», της εξορίας μας μέσα στη γλώσσα, σ' αυτόν τον αδύνατο τόπο του Άλλου. Δεν θα ναι πια η ενστικτώδη απόλαυση των ζώων αλλά το γλωσσικό ενδεχόμενο ενός ατυχήματος που θα θεμελιώσει και τον ορίζοντα της συμβαντικής αναμονής του. Το φαλλικό σημαίνον που αναδύεται εδώ αποκαλύπτει όλο το καθεστώς της απόλαυσης. «Ο φαλλός ως ένα σύμβολο, ένα αρχαίο σύμβολο, ένα θεμελιώδες σύμβολο», όπως θα πει ο Jacques Alain Miller, ένα σύμβολο, που υποδεικνύει το Πράγμα της απολαυσιακής του συντριβής, αυτό το Πραγματικό της ίχνος. «Από τη μια», όπως λέει πάλι ο Miller, «έχουμε το φαλλικό συμβολισμό και από την άλλη την μη συμβολίσιμη απόλαυση». Ένα καθαρό, ασυνείδητο μόρφωμα, που εγείρεται, εκθέτοντας πάνω του, την από-γοήτευση της επιθυμίας.

Στη φορά αυτής της δια-στροφής το άλλο της φαλλικής απόλαυσης είναι ένα αδύνατο Είναι, ένα Είναι που αδυνατεί να αναγνωριστεί ως μια ολότητα. «Η γυναίκα», θα πει ο Lacan, «δεν υπάρχει». Το Η της γυναίκας είναι ένα κενό σημαίνον, μια γλωσσική απορία. Μια κενότητα, όπου ο Lacan όμως θα την διαβάσει πάνω στο καθεστώς της απόλαυσης. Η γυναίκα-η όποια αυτή-κατέχει την απόλαυση του άντρα, και σε κάποιες σκοτεινές και ανομολόγητες στιγμές και την απόλαυση τη δική της, μια απόλαυση μυστική, πάντα αυτή πέραν του φαλλού. Η γυναίκα στη λακανική ψυχανάλυση αποκαλύπτει την αδιάθετη ενότητα του Άλλου. Του «διαγραμμένου Άλλου», όπως θα πει ο Lacan. Ένα διαγραμμένο κεφαλαίο Α, (που δεν τον αναπαριστά τώρα εδώ το πληκτρολόγιό μου), ένα διαγραμμένο σημαίνον, που πάνω του, πάνω στην πλαγιοκάθετο της διαγραφής του, ανιχνεύεται και το Πραγματικό του μέγεθος, το αδιανόητο και το αδιέξοδο της τοπολογίας του. Το Πραγματικό αυτής της αδυνατότητας εν-τοπίζεται σ' αυτή ακριβώς την τοπολογική και τυπολογική του εκτροπή. Μια τρύπα στη φαντασιακή προσποίηση της απόλαυσης, που θα καθορίσει όμως και το απολαυσιακό καθεστώς της γυναίκας. Η γυναίκα είναι αυτή που εγείρει τον Άλλον, σε αντίθεση με την εσωστρεφή κίνηση της φαλλικής απόλαυσης. Η γυναίκα απολαμβάνει το ίχνος αυτού του Άλλου, επιζητά την κοινωνία μαζί του, τη θεωρία του, την α-λήθειά του, τις διεμφανίσεις του, τις αδιαφανείς εγγραφές του, πάνω της. Στον ορίζοντα αυτού του διαγραμμένου σημαίνοντος ο Lacan θα εντοπίσει και αναδείξει το ίχνος της ιπποτικής αγάπης. Αυτό το «αινιγματικό παράδειγμα» που αποκαλύπτει και το αδύνατο της απόλαυσης, το αδιάθετο της γυναίκας, το α-πλήρωτο ίχνος του σεξουαλικού, ένα μοναδικό και καθαρό σύμπτωμα αυτής της ακοινώνητης απόλαυσης του Άλλου σώματος.

Στην απόλαυση πρέπει να υπάρχει πάντα για τον Lacan, η γνώση του «Δεν είναι αυτό», η διάκριση δηλαδή της «λαμβανομένης» από την «αναμενόμενη» απόλαυση, το ελλειπτικό της πεδίο. Μια διάκριση που ανιχνεύεται στον τόπο της γλώσσας. Θα είναι μάλιστα αυτή «η διάσταση του λεχθέντος» που θα μαρτυρά και την κειμενική διάσταση του απολαυσιακού, την εγγεγραμμένη δομικότητά του. Η γλώσσα γίνεται έτσι το όχημα της έλξης και της έξης του Άλλου, ο μοναδικός τόπος και τρόπος της απόλαυσής του. Οι ψυχικές του εγγραφές γίνονται και οι τόποι της μυστικής του μετουσίωσης, της αδιάλειπτης ανάκλησής του. Μόνο πέραν της λέξης ο Άλλος εντοπίζεται ως ένα διαγραμμένο Α. Το σεξουαλικό θα 'ναι πάντα το γλωσσικό ατύχημα που θα εκτρέπει την απόλαυση στο πειρασμό της πραγμοποιημένης της εμπειρίας. «Έτσι δημιουργείται το άνοιγμα με το οποίο έρχεται ο κόσμος και μας κάνει σύντροφό του. Είναι το ομιλούν σώμα, το οποίο δεν μπορεί να πετύχει να αναπαραχθεί παρά χάρη σε μια παρεξήγηση της απόλαυσής του. Και αναπαράγεται με το να αστοχεί στην απόλαυσή του – δηλαδή με το να γαμεί». Η απόλαυση, λέει απ' την αρχή του εικοστού σεμιναρίου ο Lacan, «είναι αυτό που δεν χρησιμεύει σε τίποτε». Ένα αρνητικό απόθεμα που πάνω του δεν ανιχνεύεται «το σημείο της αγάπης». Αυτή η ιδιόχειρη πρόταση του Lacan: «Η απόλαυση του Άλλου, του Άλλου με άλφα κεφαλαίο, του σώματος του Άλλου που τον συμβολίζει δεν είναι σημείο της αγάπης». Η απόλαυση του Άλλου δεν αναγνωρίζεται έτσι μέσα στην αμοιβαιότητα του δεσμού της αγάπης, αυτού του αισθηματικού περιβάλλοντος που μας εγείρει ο Άλλος. Η αγάπη δεν αρθρώνεται πάνω στην έμφυλη σχέση. Δεν αγαπάμε ποτέ το φύλο του Άλλου. Αγαπάμε τον Άλλον. Η αγάπη είναι ένας, άλλης τάξεως λόγος. 

Ο Lacan αναφέρεται μάλιστα εδώ και σ' ένα ορθογραφικό λάθος που χε κάνει σε μια ερωτική του επιστολή προς μια γυναίκα όταν της έγραφε: «ποτέ δεν θα μάθεις πόσο μου ήσουν αγαπημένος», αντί να γράψει αγαπημένη. Δεν υποκρύπτεται εδώ μια ομοφυλόφιλη έγερση, όπως είχε επισημανθεί στον Lacan, αλλά αυτό ακριβώς το άφυλο ίχνος της αγάπης. Η αγάπη στοχεύει στο ον που διαφεύγει της γλώσσας, γι αυτό και είναι ένα σημείο που δεν μοιράζεται τις απογοητεύσεις της γλώσσας, τις ετεροτοπικές διαφυγές της. Το σημαίνον κενό της διάφυλης σχέσης «το αναπληρώνει ακριβώς η αγάπη». Αναπληρώνει αυτή τη γλωσσική του ανεπάρκεια, το παράλληλο σύμπαν που εγκαθιδρύει μέσα στον ορίζοντα του Είναι, διχάζοντάς το. Η αγάπη αναγορεύεται έτσι στο σημαινόμενο των έμφυλων σημαινόντων, η παραμυθία τους, η αδύνατη υπόσχεση που τους δόθηκε στον τόπο της απόλαυσης. Και πάλι τίποτε. Το είπαμε, το προγλωσσικό δεν υφίσταται. Το Ένα των δύο δεν υπάρχει και δεν θα υπάρξει ποτέ. Ο Άλλος και στο διυποκειμενικό σημείο της αγάπης μοιάζει ακατάληπτος, ένα αντικατοπτρικό είδωλο μόνο, μια ναρκισσιστική καθήλωση, κι αυτό μόνο. «Στους δύο, όποιοι και αν είναι, υπάρχει πάντοτε ο Ένας και ο Άλλος, ο Ένας και το αντικείμενο α, και ο Άλλος δεν γίνεται, σε καμιά περίπτωση, να εκληφθεί ως ένα Ένα». 

Το υποκείμενο της «σχέσης» είναι εν τέλει το υποκείμενο της μοναξιάς, ένα ον εγκαταλελειμμένο στα γλωσσικά του ίχνη, στις αναπόφευκτες και αναπόδραστες εγγραφές του. Το σύμπαν των απευθύνσεών μας καταλήγει σ' ένα κατάγραφο σημείο, σ' ένα παλίμψηστο σύμπαν μοναξιάς. Η σεξουαλική σχέση και η αγάπη, θα είναι πάντοτε συνθήκες που θα δοκιμάζονται απ' το Πραγματικό της ίδιας της αδυνατότητάς τους, από τη διαστροφή της προσήλωσής μας απέναντι στον Άλλον, ακόμη καλύτερα, πάνω στο σώμα του Άλλου, σ' αυτό το σωματικό ναρκοπέδιο της απόλαυσής μας. Ο Άλλος γίνεται έτσι το σύμπτωμα της κατάδικής μας μοναξιάς, το ίχνος της μοναδικής μας εξορίας. Από το αδύνατο Ένα του δεσμού στο μοναδικό Ένα του «προσίδιου σώματος». Αλλά στο σημείο αυτό μόλις και διανοίγεται μια άλλη προοπτική της λακανικής σκέψης: η αλήθεια του Πολιτικού. Ο ανοίκειος Άλλος εκθέτει την κοινωνικότητά μου στις συμβαντικές του εγέρσεις, στις αναπαραστάσεις της πολιτικής του από-κάλυψης. 

«Η αγάπη», λέει ο Lacan, «είναι ανέφικτη, και η σεξουαλική σχέση βυθίζεται στο μη νόημα, πράγμα όμως που δεν μειώνει καθόλου το ενδιαφέρον που πρέπει να έχουμε για τον Άλλον». Υπάρχει πιο φιλάνθρωπη σκέψη;

Οι φωτογραφίες είναι του Slava Mogutin

ΑΝΑΡΤΉΘΗΚΕ ΑΠΌ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΑΡΤΙΝΟΣ ΣΤΙΣ 3/04/2012

ΕΤΙΚΈΤΕΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

Πηγή: http://leximata.blogspot.gr/2012/03/blog-post.html